Болани нимага ўргатиш муҳим - молиявий хавфсизлик
Болалар интернетдан фаол фойдаланишни бошлашлари ва чўнтак пулларини олишлари биланоқ, фирибгарлик ҳолатларига дуч келишлари мумкин. Ота-оналар учун болаларни хавф-хатарларни баҳолашга ўргатиш ва рақамли маконда хавфсиз молиявий хатти-ҳаракат кўникмаларини ривожлантириш муҳимдир.
Биз алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлган бир нечта мавзуларни кўриб чиқдик.
"Нақд пул" мавзуси
Кўпгина болалар молиявий биринчи тажрибаларини нақд пуллардан фойдаланиш орқали олади.
Ўрганиш муҳим бўлган хавфсизликнинг биринчи қоидаси: пулни хавфсиз яшириш ва диққат билан кузатиб бориш керак. Олд тарафда жойлашган чўнтак жинси шимларнинг очиқ орқа чўнтагидан кўра яхшироқдир. Пул ва ҳамён рюкзак ёки кийимдан чиқиб турмаслиги керак. Болаларга ёшлигиданоқ бошқа одамлар олдида пул билан мақтанишнинг кераги йўқлигини айтиш муҳим: акс ҳолда хавфли вазиятга тушиб қолиш эҳтимоли мавжуд.
Хавфсизликнинг иккинчи қоидаси - фақат ишончли дўконлардан харид қилиш. Мисол учун, сизнинг уйингиз яқинида супермаркетингиз бор, у ерда сиз кўп марта бўлгансиз. Болаларни таниш дўконлардан харид қилишга ўргатиш керак.
Болага нархларни ҳисоблаш ва фирибгарлик операцияларини ажратишни ўргатиш муҳимдир. Мисол учун, катта дўконда бирор бир нарса сотиб олаётганда, нотаниш одам унга яқинлашиб, жойида тўлашни таклиф қилиши мумкин.
Хавфсизликнинг учинчи қоидаси - қўшимча таклифларга рози бўлмаслик. Агар болага бошқа нарса сотиб олиш таклиф қилинса ёки у ушбу маҳсулотни сотиб олмоқчи эканлигига шубҳа қилса, у ишонч билан рад етиши ва уни жавонга қайтариши мумкин. Асосийси, ҳар қандай тушунарсиз вазиятда у яқинларига маслаҳат ёки ёрдам сўраб мурожаат қилиши мумкинлигини айтиш лозим.
"Банк картаси" мавзуси
Фарзандингизга болалар учун мўлжалланган банк картаси очишга қарор қилдингиз. Сиз унга ушбу картани беришдан олдин, созламалар ва уланган хизматларни саралашингиз керак. Бу банк картаси йўқолган тақдирда, юзага келиши мумкин бўлган зарарлар кам бўлишига сабаб бўлади.
- Бажарилган операцияларни кузатиш учун СМС-хабарномани уланг.
- Карта операцияларига чеклов қўйинг – карта ўғирланган тақдирда катта миқдордаги суммани ечиш имконсиз бўлади.
- Бола унутмайдиган ПИН-кодни ўрнатинг - масалан, телефон рақами ёки банк картасининг охирги рақамлари. Болага банк картасини топшираётган пайтингиз, дарҳол асосий хавфсизлик қоидаларини тушунтиринг. Картанинг ПИН-кодини ҳеч кимга – синфдошларига, хаттоки сотувчига ҳам айтиши мумкин эмаслиги ҳақида огоҳлантиринг.
Болага унинг банк картаси йўқолса нима қилиш кераклигини тушунтириш керак: агар ушбу ҳолатда бола кичкина бўлса, биринчи навбатда сизга қўнғироқ қилиши, агар карта мобиль иловаси ўрнатилган ўсмирда йўқолса, картани блокировка ёки банкка қўнғироқ қилиш муҳимдир.
"Интернет" мавзуси
Смартфонга эга бўлган кўплаб болалар интернетдан жуда фаол фойдаланадилар. Болага ҳар қандай веб-сайт, дастур ёки ўйинга ишониш мумкин эмаслигини тушунтириш муҳимдир. Тасдиқланмаган сайтларга ташриф буюрганда, вирусларни юқтириб олиш мумкин. Агар онлайн харид ҳақида гапирадиган бўлсак, бу янада қийинроқ: бу ҳолда карта маълумотларини ҳам киритиш керак бўлади.
Фарзандингизга киберхавфсизликнинг асосий кўникмаларини тушунтиринг:
- веб-сайт ишончли эканлигига ишонч ҳосил қилиш учун манзил сатрида қулфни топиш керак ва сайт манзили http:// билан эмас, https:// билан бошланиши керак;
- асосий банк картасини тўлов хизматларига уламанг, виртуал карта очиб, унга керакли миқдордаги пулни юборган маъқул;
- сайт номини диққат билан ўқинг: етишмаётган ҳарф ва хатолар бор ёки йўқлигига эътибор қаратинг;
- шахсий маълумотларни ижтимоий тармоқларда жойлаштирманг, банк картасини суратга олманг;
- пароллар мураккаб бўлиши ва турли хил белгиларни ўз ичига олиши керак, туғилган сана ёки рақамлар кетма-кетлигини ёзиш мумкин эмас.
Агар интернетда бирор нарса сотиб олмоқчи бўлса, фирибгарларнинг қурбони бўлмаслик учун ота-онасидан/қариндошларидан ёрдам сўраши кераклигини болага тушунтиринг. Кўпгина ҳолларда, бола онлайн ўйинлар ўйнайди ва онлайн ўйинда қахрамонни ўзгартиришни / янгилашни хоҳлайди. Фирибгарлар карта маълумотларини алдов йўли билан олишлари мумкин. Натижада, пул кетади, аммо бола ҳеч нарса ололмайди.
Шунингдек, банк картаси сизнинг Apple Store/Google Play даги аккаунтингиз билан боғланган ва бола бепул фойдаланиш муддати билан дастур ўйинини сотиб олишга қарор қилган ҳамда обунани тасдиқлаган, бироз ўйнагандан сўнг ўйин унга ёқмаган вазият бўлиши мумкин. У ўйинни ўчириб ташлайди, лекин бепул ойнинг охирида аккаунтга уланган картадан маълум миқдор ечиб олинади. Бундай хабарлар пайдо бўлганда, розилик белгисинини қўймаслик кераклигини болага тушунтириш керак.
"Телефон қўнғироқлари" мавзуси
Номаълум рақамдан қилинаётган қўнғироқларга қандай жавоб бериш лозим? Сиз фарзандингиз билан телефонга жавоб берган пайти нотаниш катталар овозини эшитса, гўшакни қўйиб қўйиши кераклиги ҳақида келишиб олсангиз бўлади. Ҳар қандай ҳолатда у шахсий ҳамда банк картаси маълумотларини ҳеч кимга ошкор қилмасликни унутмаслиги керак.
Фарзандингизга турли хилдаги фирибгарлик ҳолатлари ҳақида айтиб беринг. Ўзларини банк ёки тўлов ташкилотининг ходимлари деб атайдиган ва таништирадиган, ишончни қозонишга ва пул ёки картага эга бўлишга ҳаракат қиладиган одамлар борлиги ҳақида маълумот беринг.
Фирибгарлар кўпинча махфий маълумотларни билиб олишлари ҳақида огоҳлантиринг. Масалан, улар ПИН-кодни, СМС-хабарлардан тасдиқлаш кодларини билиб олиш учун турли ёлғонлардан фойдаланишади ва кейин картадан пул ўғирлашади. Фарзандингиз билан банк /тўлов ташкилоти ходимлари билан гаплашмаслигига келишиб олинг. "Кечирасиз, ота-онам сизга қайта қўнғироқ қилишади" деган жавоб етарли бўлишини тушунтиринг.
